Uellsi: Gjuha dhe njer毛zit
Fjala e Ambasadorit Britanik n毛 Dit毛n e Sh毛n Davidit.
M毛 1 Mars, banoret e Uellsit festojn毛 fest毛n e tyre komb毛tare, Dit毛n e Sh毛n Davidit. Uellsi 毛sht毛 nj毛 rajon malor n毛 per毛ndim t毛 Britanis毛 s毛 Madhe, pak m毛 i vog毛l se 厂丑辩颈辫毛谤颈补. Uellsi 毛sht毛 sht毛pia e gjuh毛s Uells, nj毛 gjuh毛 Kelte e lasht毛 dhe komplekse krejt毛sisht e palidhur me anglishten. Rreth 560.000 njer毛z, rreth 20% e popullsis毛 s毛 Uellsit, ende flasin gjuh毛n e Uellsit (ndon毛se gati t毛 gjithe tani mund t毛 flasin edhe anglisht), plus rreth 150.000 njer毛z n毛 Angli dhe 5,000 me origjine nga Uellsi n毛 Argjentin毛. Ashtu si gjuha shqipe, gjuha e Uellsit 毛sht毛 e ndar毛 n毛 dialekte dhe variante t毛 shumta, p毛r shkak t毛 terrenit t毛 v毛shtir毛 q毛 ndau komunitetet nga nj毛ri-tjetri. N毛 form毛n e saj t毛 lasht毛, ajo ishte folur fillimisht n毛 t毛 gjith毛 Britanin毛 e Madhe para ardhjes s毛 pushtuesve anglisht-fol毛s n毛 shekullin e gjasht毛.
P毛rve莽 gjuheve latine dhe greke, gjuha e Uellsit ka literatur毛n m毛 t毛 vjet毛r n毛 Evrop毛. Poezi t毛 hershme nga Uellsi, rreth 580, nga poet毛t Aneirin dhe Taliesin, p毛rshkruan betejat e Uellsit kund毛r pushtuesve anglez毛. Nga ato dit毛 t毛 hershme, poet毛t e Uellsit formuan nj毛 lloj sindikate q毛 p毛rcaktoi stilet e poezis毛, vitet e trajnimit q毛 i duheshin nj毛 poeti, dhe madje edhe se sa q毛 pritej t毛 paguhej nj毛 poet nga nj毛 princ ose fisnik. Poet毛t e Uellsit ne vitet 1100-1300 ishin t毛 njohur si 鈥淧oet毛t e Princave鈥�. Ata mblidheshin n毛 oborret e princave t毛 pavarur t毛 Uellsit. Pjesa m毛 e madhe e poezis毛 s毛 tyre p毛rshkruan betejat heroike me anglez毛t, ose midis princave, ose fliste p毛r tema fetare. Pas disfat毛s s毛 Uellsit nga anglezet, ne vitet 1300-1500 kan毛 dal毛 edhe 鈥減oet毛t e fisnik毛ris毛鈥�, te cilet shkruan p毛r bukurit毛 e natyr毛s ose rreth 莽毛shtjeve te dashurise. Nj毛 prej k毛tyre poet毛ve, Dafydd ap Gwilym, shihet tani si m毛 i madhi i poet毛ve te Uellsit, i cili shkroi mbi 170 poezi n毛 nj毛 shum毛llojshm毛ri stilesh. Literatura m毛 e hershme proz毛 n毛 gjuh毛n e Uellsit 毛sht毛 鈥淢abinogion鈥�, nj毛 koleksion i tregimeve mesjetare rreth kalor毛sve heroike dhe vajzave t毛 bukura, duke p毛rfshir毛 edhe shum毛 ngjarje t毛 莽uditshme dhe magjike. Mbreti Arthur, heroi i k毛tyre tregimeve, u p毛rmend m毛 von毛 n毛 let毛rsin毛 angleze dhe franceze si shembull i mbretit t毛 p毛rsosur n毛 qend毛r t毛 nj毛 rrethi t毛 kalor毛sve t毛 guximsh毛m t毛 cil毛t jetojn毛 p毛r t毛 luftuar p毛r drejt毛si dhe kund毛r djallit. Edhe n毛 k毛t毛 periudh毛 shum毛 t毛 hershme, ka pasur nj毛 shum毛llojshm毛ri t毛 gjer毛 t毛 let毛rsis毛 nga Uellsi, duke p毛rfshir毛 edhe kodet e ligjit, historit毛, dhe p毛rshkrimet e jet毛ve t毛 shenjtor毛ve te Uellsit.
Edhe pse dinastia Tudor q毛 sundoi Anglin毛 dhe Uellsin nga vitet 1485-1603 ishte me origjin毛 nga Uellsi, gjat毛 k毛saj periudhe Uellsi u zhyt n毛 sistemin administrativ dhe ligjor Anglez dhe humbi traditat e veta t毛 ve莽anta. Bibla u p毛rkthye s毛 pari n毛 gjuhen Uells n毛 1588, duke krijuar nj毛 model p毛r gjuh毛n letrare moderne. Por q毛 nga ajo koh毛 let毛rsia dhe kultura e Uellsit filloi nj毛 r毛nie t毛 ngadalt毛. Shum毛 njer毛z nga Uellsi braktisen gjuh毛n e tyre, duke preferuar t毛 p毛rdornin Anglishten. Nga shekulli i 19-t毛, gjithe arsimi n毛 Uells ishte n毛 gjuh毛n angleze, dhe n毛 disa shkolla f毛mij毛t u godit毛n nga m毛suesit e tyre, n毛se ata guxuan t毛 flasin gjuh毛n Uells n毛 klas毛.
Megjithat毛, q毛 nga fillimi i shekullit t毛 20-t毛, gjuha Uells ka b毛r毛 nj毛 ringjallje. Tani rreth 20% e shkollave n毛 Uells m毛sojne n毛 gjuh毛n e Uellsit, f毛mij毛t n毛 shkollat n毛 gjuh毛n angleze n毛 Uells jan毛 t毛 detyruar t毛 marrin m毛sime t毛 Uellsit, dhe 莽do universitet n毛 Uells ka nj毛 seksion te gjuhes Uells. S4C, nj毛 kanal televiziv ne gjuhen Uells eshte b毛r毛 popullor. T毛 gjitha shenjat e rrug毛ve n毛 Uells jan毛 n毛 t毛 dy gjuh毛t. Pun毛 t毛 caktuara n毛 sektorin publik, t毛 tilla si n毛, polici, qeverisje lokale dhe Sh毛rbimin Komb毛tar t毛 Sh毛ndet毛sis毛, jan毛 t毛 rezervuara p毛r ata q毛 mund t毛 komunikojn毛 me publikun n毛 t毛 dyja gjuh毛t. An毛tar毛t e publikut t毛 cil毛t d毛rgojn毛 letra ose dokumente tek qeveria ne gjuhen Uells, kan毛 t毛 drejt毛n, sipas ligjit, p毛r t毛 marr毛 nj毛 p毛rgjigje n毛 gjuh毛n e tyre.
Nga nj毛 tradit毛 e lasht毛 britanike, djali m毛 i vjet毛r i Mbretit ose Mbret毛reshes se Mbret毛ris毛 s毛 Bashkuar 毛sht毛 i njohur si Princi i Uellsit, aktualisht Lart毛sia e Tij Mbret毛rore Princi 脟arls. Origjina e k毛saj kthehet pas n毛 pushtimin e Uellsit nga Mbreti Anglez Edward I n毛 1301. Pasi mundi princat e Uellsit n毛 betej毛, ai i mblodhi n毛 k毛shtjell毛n e Karnavonit. Ai premtoi atyre se n毛se ata betoheshin p毛r besnik毛ri ndaj tij, ai do t毛 em毛ronte si udh毛heq毛sin e tyre dike i cili ishte lindur n毛 Uells dhe nuk fliste asnje fjal毛 t毛 gjuh毛s angleze. Princat u k毛naqen, duke besuar se nj毛 prej tyre do t毛 b毛hej Mbret i Uellsit. Por pasi ata ishin betuar, Mbreti Eduard u prezantoi djalin e tij foshnje, i lindur n毛 k毛shtjell毛 nje dit毛 m毛 par毛, si udh毛heq毛s t毛 tyre n毛 t毛 ardhmen.
N毛 n毛ntor t毛 vitit 2008, gjuha Uells u p毛rdorur n毛 nj毛 takim t毛 Bashkimit Evropian p毛r her毛 t毛 par毛. Ministri britanik Alun Ffred Jones ju drejtua K毛shillit t毛 Ministrave te BE-s毛 n毛 gjuh毛n Uells, duke th毛n毛: 鈥淯ellsi mund t毛 jet毛 nj毛 nga gjuh毛t m毛 t毛 vjetra t毛 p毛rdorura n毛 Mbret毛rin毛 e Bashkuar, por ajo mbetet nj毛 nga m毛 t毛 gjallat. Let毛rsia jon毛, artet tona, festivalet tona, tradita jon毛 e madhe e k毛ng毛ve, t毛 gjitha gjejn毛 shprehje n毛p毛rmjet gjuh毛s son毛. Dhe ky 毛sht毛 nj毛 demonstrim i fuqish毛m se si kultura jon毛, thelbi i asaj se kush jemi ne, 毛sht毛 shprehur p毛rmes gjuh毛s 鈥�.
Historia e gjuh毛s Uells n毛 bot毛n moderne tregon se nj毛 popull i vog毛l mund t毛 mbaj毛 kultur毛n dhe identitetin e vet brenda institucioneve t毛 Bashkimit Evropian. Por, n毛 m毛nyr毛 q毛 kjo t毛 ndodh毛, intelektual毛t e komunitetit, m毛sues, akademik毛, shkrimtar毛, gazetar毛, duhet t毛 kujdesen p毛r t毛 ruajtur traditat e tyre, p毛r t毛 m毛suar gjuh毛n mir毛, dhe p毛r t毛 p毛rdorur t毛 gjitha mund毛sit毛 e saj si nj毛 mjet p毛r shprehjen e Kultur毛s.
N毛 Dit毛n e Sh毛n Davidit, ju uroj, sic thon毛 n毛 Uells, 鈥淚echyd da i chwi yn awr ac yn oesoedd鈥� - 鈥淪h毛ndet p毛r ju tani dhe p毛rgjithmon毛鈥�.